Herman Leenders: Mijmeringen bij het gedicht 'Zwart'

Het viel mij direct op omdat ik werkte aan een gedicht dat vertrekt vanuit dezelfde observatie: dat in de winter bomen zwart en donker zijn. Het is putje winter, het regent eindeloos lang en alles is nat. Waar is toch het licht, de lichtheid en het groen? Omdat we bovendien door de covid-19-pandemie teruggeworpen zijn op onszelf, ervaar ik deze winter nog meer als anders als een tunnel. Dit soort winters gelijken misschien een beetje meer op de winters die Guido Gezelle meemaakte.

Het gedicht komt uit de postume bundel 'Laatste verzen'. Guido Gezelle schreef het in 1897, was toen 67 en zou twee jaar later overlijden. In het oeuvre van Gezelle zijn die laatste jaren 'een climax van melancholische hunkering naar de dood en soms trappelend hemelheimwee', aldus Gezellekenner Albert Westerlinck. Gezelle hunkert vanuit de duisternis of de schaduw naar het licht.

Wie niet? Ook ik verlang naar de zon en het licht, hoe langer hoe meer, maar tegelijkertijd koester ik ook deze donkere wachttijd waarin het leven stilgevallen lijkt. Naar het 'Eeuwig Licht' hunker ik dan weer niet, maar het verlangen is wel invoelbaar. Gezelle schreef of voltooide het gedicht op 19 april, in de lente dus, op het ogenblik dat onze zintuigen uit hun winterslaap ontwaken.

Niettemin kun je het gedicht lezen zonder te weten hoe je het precies naar hedendaags Nederlands zou vertalen. Wat een muzikaliteit, wat een ritme! Daarvoor zorgen die alliteraties (noch blad, noch blomme en spon, dat spant), de (klinker)rijmen, de herhalingen en woorden als omentomme, allenthenen en alomme. Zijn arsenaal van woorden is onuitputtelijk, hij wordt niet gehinderd door het Algemeen Nederlands, hij grabbelt in de woordenschat van zijn moedertaal en maakt daarmee ook nog eens prachtige nieuwe woorden zoals onzwarter, hemelsteen en wierookregen.
En die overvloed en woordenvloed laat zich bovendien onopvallend in het strakke korset duwen van vijf sextetten met een rijmschema dat het hele gedicht lang probleemloos wordt aangehouden.

Al was het maar omdat in het gedicht de taal en de creativiteit winnen.
Het gedicht vertrekt vanuit de duisternis en werkt toe naar het licht en naar een soort explosie, een vuurwerk van geuren (wierook) en kleuren (bladeren en bloemen). Die opgang is religieus want ze eindigt in “Gods gebouw”.
Het gedicht is als een bezwering van de duisternis. Het woord zwart wordt twaalf keer herhaald en tenslotte in de laatste strofe verslagen: geen zwart in het laatste sextet maar honingdauw, wijwater en wierook.
Hoe zwart ook de bomen, hoe donker ook de wolken daarboven en hoe hard het ook zal hagelen, hoe onzichtbaar en veraf ook het triomferende leven, je moet geloven in het zwellend hout, in knopen die zullen ontkiemen, in het leven dat zal ontluiken, in het sap dat bladeren doet groeien. Het is alsof de dichter zichzelf moed inspreekt om een donkere tijd – uitzichtloos als een depressie, een ziekte, een lockdown, een rouwperiode, een catastrofe of wat dan ook – door te komen. Deze donkere tijd is geen Apocalyps, geen eindtijd, dit lijkt alleen maar zo. De bomen leven wel degelijk nog. Je moet het alleen maar willen zien. Gezelle schreef een gedicht over hoop. Hoop is de godslamp van de ziel.

Bekijk dan zeker het filmpje hieronder.